Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla Rusya uluslararası politikada etkisini ve süper güç rolünü kaybetmiş ve birçok bölgeden çekilmişti. Rusya, Putin iktidarında gücünü tekrar konsolide etmeye başlayarak 2008’de Gürcistan müdahalesiyle kendi hinterlandına ve Avrasya bölgesine döndüğünü, 2015 yılında Suriye’de başlattığı askeri operasyon ile Avrasya’nın ötesine geçerek Ortadoğu’da ve dünya politikasında etki kurmaya başladığını gösterdi.
Rusya 2015 yılında Suriye’de başlattığı askeri operasyon ile Suriye’de sahadaki durumu bir anda değiştirerek Esad’ın iktidarda kalmasını sağladı ve Suriye’de sahadaki en önemli aktörlerden birisi haline geldi. Batı’nın tutarsız politikaları da Rusya’nın Ortadoğu’da hareket alanını açtı. Rusya Ortadoğu’da pragmatik bir politika izleyerek başta, son yıllarda daha da yakınlaştığı İran olmak üzere – Türkiye, İsrail, Suudi Arabistan gibi – bölgenin birçok kilit oyuncusuyla iyi ve dengeli ilişki kurmaya çalıştı. 2015 sonrası Rusya’nın Ortadoğu’ya dönüşü ve pro-aktif politika izlemeye başlaması Rusya’nın artık sadece Avrasya’da başat bir güç olarak değil, uluslararası politikada da küresel bir oyuncu gibi davranacağının da işareti oldu. Putin yönetimindeki Rusya Sovyetlerin yıkılışı sonrasında dünya sahnesinde kaybettiği itibarı ve etkiyi yeniden kazanmaya çalıştı. Suriye bu sürecin doruk noktasını temsil etti. Rusya ilk kez Sovyet sınırlarının ötesinde ve dünyanın en ihtilaflı noktalarında birisinde kararlı müdahale gerçekleştirdi.[1] Fakat Rusya’nın aktif olarak 10 yıldır desteklediği Esad rejiminin neredeyse 10 gün içinde devrilmesi, Rusya dünya jeopolitiğinde etkisinin sınırlarına mı ulaştı sorusunu akla getirmekte… Bu yazıda Suriye’deki gerilemesinin Rusya’nın bölgesel politikasına ve uluslararası konumuna etkisi ne olacak sorusu cevaplanacak ve Rusya’nın Suriye’de oyun dışı kalmasının Rusya’nın Ukrayna savaşıyla bağlantılı olduğu ve Rusya’nın küresel aktör rolünü zayıflatacağı iddia edilecektir.
Rusya’nın Suriye’deki Olayların Başındaki Sessizliği
Suriye’de muhaliflerin ve HTŞ’nin 27 Kasım’dan itibaren ilerlemeye başlaması ve Şam’ı ele geçirip ülkenin kontörlünü sağlamaya başlamasıyla geçen 12 günlük süreçte Rus medyasını her gün ve hatta her saat başı takip eden birisi olarak dikkatimi çeken hususlardan birisi, olayların başında Rus medyasındaki sessizlik oldu. İlk başlarda Suriye’deki olaylar Rus medyasında ana manşet değildi ve ana gündem konusu Gürcistan’daki protestolardı. Suriye’deki olaylar bir süre Rus kamuoyunda görmezden gelinmeye çalışıldı. Haberlerde sadece “Esad güçlerinin teröristlere zayiat verdiği” iddia edilmekteydi. Putin ise Suriye’deki duruma dair ilk kez Esad’ın devrilmesinden 11 gün sonra konuştu. Benzeri bir durum Ağustos ayında Ukrayna’nın Rusya topraklarındaki Kursk bölgesine girdiği ilk günlerde de yaşanmış, Rus medyasında Ukrayna güçlerinin Kursk bölgesinin bir kısmını ele geçirdiği ilk başlarda dile getirilmemişti. Dikkat çeken ve herkesi şaşırtan nokta ise Suriye’de 12 gün içinde Esad’ın devrilme süresinde Rusya’nın 10 yıldır desteklediği Esad rejimine sınırlı hatta sadece göstermelik askeri destek sağlaması oldu. Rusya’yı böyle bir tutuma iten etkenler hem Suriye içindeki dinamiklerle hem de Rusya’nın bulunduğu durumla ilgili. Suriye’de ekonomik koşulların daha da kötüleşmesi ve Esad rejiminin toplumsal desteği tamamen kaybetmesi Rusya’nın Suriye’de Esad rejimini destekleme konusundaki olanaklarının da bittiğini ve Esad rejimine destek sağlamanın kârsız bir yatırım olduğunu gösterdi. İçeriden çürümeye başlamış Esad rejimini Rusya’nın uzun süre tutamayacağı belliydi ve tutamadı da… Suriye’nin Rusya Büyükelçisi Beşar Caferi bile, Esad’ın devrilmesinin hemen akabinde 8 Aralık’ta Russia Today Arabic ile yaptığı röportajda, “yolsuzluk sisteminin birkaç gün içinde çökmesinin bu sistemin hem toplumda hem de silahlı kuvvetlerde destek görmediğini gösterdiğini” söyledi.[2] Böyle bir rejimi ekonomik olarak desteklemek ve askeri ve de politik olarak ayakta tutmaya çalışmak da Rusya açısından sürdürülebilir değildi. Esad’ın devrilmesine yakın ve Şam’dan ayrılmasına birkaç gün kala Rus televizyon kanallarında bazı yorumcular da “Suriye’den daha fazla Suriyeci olmaya gerek yok, Esad da bizi zaten dinlemedi” şeklinde yorumlarda bulunmaya başladı. Bu bir bakıma günah çıkarmaydı.
Rusya’nın Esad’a Pasif Desteğinde Ukrayna Savaşının Etkisi
Esad’a devrilme sürecinde destek sağlanamamasında Rusya boyutu açısından bakıldığında en önemli etkenlerden birisi yıpratma savaşına dönüşen Ukrayna savaşıyla Rusya’nın meşgul olması ve Rusya’nın birçok cephede mücadele edebilecek ve enerji harcayacak gücünün olmaması. Aslında bir bakıma Rusya Ukrayna içine çekilerek Suriye’den çıkartılmış oldu. Ukrayna Cumhurbaşkanlığı Ofisi Başkanı Andriy Yermak’a göre, “ABD’nin de desteğiyle Ukrayna’nın göstermiş olduğu direniş Rusya’yı zayıflattı ve Putin, Suriye’de müttefikinin yardımına yetişemedi.”[3] Birçok Rus haber sitesinde Ukrayna’nın HTŞ’ye ve Suriyeli muhaliflere silah desteği verdiği, hatta 150 İHA’yı ve 20 deneyimli İHA operatörünü İdlib’e gönderdiği iddia edildi.[4] Bütün bunlar Suriye ve Ukrayna savaşlarının nasıl bağlantılı olduğunu ve Rusya’nın her iki cephede de savaşı götüremeyecek durumda olduğunu ortaya koymuş oldu.
Rusya artık hem Ukrayna hem de Suriye sınırlı gücünü harcamak yerine sadece Ukrayna’ya odaklanmayı tercih etmiş oldu. Çünkü Ukrayna Rusya açısından bir ontolojik ve güvenlik meselesi ve Suriye’den çok daha fazla öneme sahip. Kremlin’e yakın olan ve Rusya’daki en bilinen uzmanlardan birisi olan Fyodor Lukyanov neden Rusya’nın küresel güç iddiasından vazgeçip artık bölgesel güç olarak hareket etmesini ve Ukrayna’nın neden daha fazla önem arz ettiğini şu şekilde ifade ediyor: “Rusya’nın 2015’te Suriye operasyonlarına başlamasındaki temel motivasyon olan Rusya’nın büyük güç statüsünü geri kazanmaya dönük sembolik arayışın artık modası geçmiştir. Şu anda tek öncelik Ukrayna’daki ihtilafı çıkarlara göre sonuçlandırmaktır. Rusya’nın askerlerini ihtiyaç halinde geri çekebildiği Suriye’nin aksine Ukrayna varoluşsal bir meseledir ve Moskova’nın kaybetmeyi telafi edemeyeceği bir ihtilaftır. Ortadoğu’da Kremlin’in geri çekilebileceği ve yeniden organize olabileceği alanlar vardır. Ukrayna’da ise böyle seçenek yok. Ukrayna’daki ihtilaf Rusya’nın uzun dönemli güvenlik ve küresel pozisyonunun merkezindedir.”[5] Kremlin’in dış politika tercihlerinde etkisi olan Lukyanov’un bu sözleri Moskova’nın küresel politikadaki rolünün bundan sonra ne olacağına dair emareler vermekte.
Rus kamuoyu ve toplumu uzun bir süredir Ukrayna savaşına motive edilmiş durumda. Bundan dolayı Rusya’nın Suriye’de etkisini kaybetmesi ve 10 yıllık yatırımının boşa çıkması, Ukrayna savaşına odaklanmış Rus kamuoyunda bir iç hesaplaşmaya ve büyük çaplı özeleştiriye şimdilik dönmüş durumda değil. Bir bakıma Ukrayna savaşının devam etmesi Kremlin’in Suriye’deki başarısızlığının üstünü örtmesini sağladı.
Esad Rejiminin Devrilmesinin Rusya’nın Uluslararası Politikasına ve İmajına Etkisi
Moskova’nın Ortadoğu’daki en önemli müttefiklerinden olan Esad’ın devrilmesinin Rusya açısından bölgesel ve uluslararası politikada kısa ve orta vadede olumsuz sonuçları olacak. Bu olumsuz sonuçlardan birisi, Rusya’nın yaşadığı imaj ve güven kaybı. Rusya müttefiklerini koruyamayan bir aktör durumuna düşmüş oldu. Bu da Rusya’nın Ortadoğu ve Afrika’daki mevcut ve olası müttefiklerinin Rusya’ya güven duyma konusunda daha temkinli olmasına ve hatta uzun vadede yeni müttefikler aramasına neden olabilir. Rusya’nın Suriye’de oyundan atılması Rusya’nın küresel güç iddiasını dolduramadığının göstergesi. 19. yüzyılın başından ve Napolyon Savaşlarından itibaren kendisine “büyük güç” rolü atfeden ve dış politikada zaman zaman “büyük güç kompleksi” ile hareket eden Rusya için Suriye küresel bir süper güç ve ayrı bir kutup olup olmadığı konusunda ampirik kanıt oldu. Atlantic Council’de yayınlanan bir yazıda, “Putin’in Suriye’deki müttefiki Esad’ı kurtarmadaki başarısızlığı Rusya’nın pek çok kişinin düşündüğünden daha zayıf olduğunu ve Batı’nın Kremlin’e dair korkularının aşırı derecede abartıldığını gösteriyor” şeklinde bir argüman ortaya konulmakta.[6]
Putin ise Suriye’de mağlup olmadık, asıl amaç terör yuvasının kurulmasını engellemekti ve bu hedefe ulaştık dedi.[7] Fakat Rusya’nın terörist olarak gördüğü gruplar şu anda devletleşme sürecine girdi. Moskova’nın Suriye’de hatalı bir yöntem izlediğine dair yorumlar Rus uzmanlar tarafından bile dile getiriliyor. Rusya’daki muhafazakârların sitesi olan Tsargrad’da yayınlanan Rusya’nın Suriye’deki sekiz hatası başlıklı yazıda şöyle denilmekte: “Kalıcı ve kesin bir zafer kazanmak için yetersiz güçle zafer kazanma arzusunda bulunduk. Aslında Rusya’nın gerçekte olduğundan daha büyük ve daha fazla kapasiteye sahip olduğu görünümünü yaratmaya yönelik bir PR girişimi vardı.”[8] Suriye’den çekiliş Rusya’nın yarattığı büyük güç imajı ile gerçek gücü arasındaki farkı da ortaya koymuş oldu. Sadece Rusya’nın gücünü değil, aynı zamanda jeopolitik etkisinin sınırlarını da ortaya koymuş oldu. Kommersant’taki “Suriye Dersleri” başlıklı yazıda Rus uzman Ruslan Puhav şunları söylüyor: “Moskova eski Sovyetler Birliği dışındaki alanlara etkili bir şekilde güç kullanarak müdahale etmek için yeterli askeri güce, kaynağa, nüfuza ve otoriteye sahip değil ve ancak diğer güçlü devletlerin izin verdikleri ölçüde hareket edebiliyor. Bu durum 2022’den sonra daha da belirginleşti.”[9] Bu, Ukrayna savaşının Rusya’nın Ortadoğu’daki etkisini nasıl azalttığını gösteren bir görüş… Aslında sadece Suriye’deki yenilgi değil, dünyanın en önemli fay hatlarından birisi olan ve aynı zamanda Ortadoğu’nun en önemli ihtilafı olan Filistin-İsrail meselesinde belirleyici bir role sahip olmaması da Rusya’nın Ortadoğu’daki sınırlı rolüne işaret etmekte.
Rusya Ortadoğu’daki etkisini tamamen kaybetti mi?
Esad’ın devrilmesiyle Rusya’nın Suriye’de önemli bir darbe aldığı ve Ortadoğu’da gerilediği aşikâr… Fakat hâlâ Rusya’nın Ortadoğu’da tamamen etkisini kaybettiğini söylemek için erken… Suriye’de daha fazla darbe almış ve etkisini kaybetmiş İran’a göre Rusya’nın daha esnek bir pozisyonu var. Çünkü Rusya Türkiye, İsrail ve Suudi Arabistan gibi bölgesel aktörlerle daha rahat ilişki kurabilmekte… Suriye konusunda bir dış aktör olan Rusya’ya karşı Suriye içerisinde -özellikle İran’a kıyasla- daha az olumsuz bir bakış var. Diğer bir nokta ise Moskova’nın yeni Suriye yönetimiyle ilişki kurmaya başlaması… Yeni Suriye yönetimi ileride Batı veya Türkiye ile sorun yaşadığında Rusya’yı denge unsuru olarak kullanmak isteyebilir. Rusya’nın Ortadoğu’daki etkisinin bundan sonra ne olacağı konusundaki en önemli etkenlerden birisi ise Rusya’nın Ukrayna savaşından nasıl çıkacağı… Rusya için varlık meselesi olan Ukrayna savaşı Rusya’nın Avrasya’da hegemon güç olup olmayacağını ve dünya politikasındaki sınırlarını çizecek. Noman Stone’ın söylediği gibi, “Ukraynalı Rusya bir ABD, Ukraynasız Rusya ise Kanada’dır.”[10] Ukrayna’da bütün etkisini kaybetmiş bir Rusya, imparatorluk iddiasını da kaybeder.
Rusya’nın Suriye’de ve Ortadoğu’daki akıbetini belirleyecek diğer önemli husus ise Rus üsleri… Moskova ile Esad yönetimi arasında yapılan anlaşmaya göre Rusya, Tartus ve Hmeymim üslerini 2066 yılına kadar kullanma hakkına sahipti. Fakat Esad’ın devrilmesiyle üslerin akıbeti belirsiz. Rusya tarafının açıklamalarına bakılırsa Moskova’nın Suriye’deki yeni yönetimle bu üslerin kalması konusunda pazarlıkları sürüyor. Fakat üslerin kalıp kalmaması sadece Suriye’deki yeni yönetime değil, dış aktörlere de bağlı olacak. ABD ve Avrupa’dan Rus üslerinin Suriye’den çıkarılması konusunda yeni Suriye yönetimine baskı gelebilir. Bu noktada Türkiye ön plana çıkabilir. Moskova yeni Suriye yönetimiyle iyi ilişkilere sahip olan Türkiye üzerinden üslerin kalması konusunda diplomasi yürütebilir.
Suriye’deki Rus üslerinin çıkarılması ise Rusya’nın sadece Ortadoğu ve Doğu Akdeniz’deki değil, Afrika’daki etkisine de büyük zarar verir. Çünkü Rusya bu üsler üzerinden Afrika’daki rejimleri destekleme, bölgedeki operasyonlarını yönlendirme, lojistik sağlama ve doğrudan Afrika’ya hava ulaşımı sağlamakta. Rusya’nın Suriye’deki üslerinin akıbetinin belli olması Moskova için Suriye bilançosunu ve Suriye’deki kaybının ölçüsünü de ortaya çıkaracak.
Sonuç:
Rusya, Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla gerileyen uluslararası pozisyonunu ve jeopolitik etkisini 2000 sonrası Putin ile restore etmeyi başardı fakat Suriye’de yaşananlar Rusya’nın Ortadoğu’daki ve dünya politikasındaki gücünün sınırlarını ve Rusya’nın küresel/süper güç değil, Avrasya coğrafyasıyla sınırlı bölgesel bir güç olduğunu ortaya koydu. Rusya’nın bütün imkânlarını ve enerjisini Ukrayna’ya sarf etmesi ise Suriye’de tasfiye edilmesinde rol oynadı. Rusya’nın Avrasya’daki ve eski Sovyet coğrafyasındaki etkisinin ne olacağı ve hem Ortadoğu’daki hem de dünya politikasındaki gücünü restore edip edemeyeceği ise Ukrayna savaşından nasıl çıkacağına bağlı olacak.
Referanslar:
1. Rusya’da Suriye dersleri tartışması: Küresel güçler dönemi sona eriyor, https://www.cgtnturk.com/rusyada-suriye-dersleri-tartismasi-kuresel-gucler-donemi-sona-eriyor
2. Посол Сирии в Москве назвал позорным побегом отъезд Асада, https://www.rbc.ru/politics/09/12/2024/6756db339a79471d90b31087
3. How Ukraine Helped Topple Assad, https://www.wsj.com/opinion/how-ukraine-helped-topple-assad-syria-hamas-russia-putin-6052fdfb
4. Украина оказала военную помощь повстанцам Сирии, https://www.rbc.ru/politics/11/12/2024/6758f7779a79471a26a43312
5. Rusya’da Suriye dersleri tartışması: Küresel güçler dönemi sona eriyor, https://www.cgtnturk.com/rusyada-suriye-dersleri-tartismasi-kuresel-gucler-donemi-sona-eriyor
6. Putin’s quiet Syrian surrender reveals the weakness behind his intimidation tactics, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/putins-quiet-syrian-surrender-reveals-the-weakness-behind-his-intimidation-tactics/
7. Итоги года с Владимиром Путиным. Онлайн-репортаж, https://ria.ru/20241219/putin-1990056985.html
8. Хотели покрасоваться и не только: Восемь ошибок России в Сирии, https://tsargrad.tv/articles/hoteli-pokrasovatsja-i-ne-tolko-vosem-oshibok-rossii-v-sirii_1096956
9. Уроки Сирии, https://www.kommersant.ru/doc/7362241
10. UCA experts analyze conflict at Ukraine in student-hosted panel, https://uca.edu/news/ukraine/
